ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ
Ι. ΓΕΝΙΚΑ
Διδάσκων: Δρ. Λάζαρος Τεντόμας
Εξάμηνο: Γ΄
Αυτοτελείς διδακτικές δραστηριότητες: Σεμιναριακά μαθήματα
Τύπος μαθήματος: Υποχρεωτικό
Πιστωτικές μονάδες: 10
Σύνολο μαθημάτων: 13
Εβδομαδιαίες ώρες διδασκαλίας: 3
Γλώσσα διδασκαλίας: Ελληνική
ΙΙ. ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Το υποχρεωτικό αυτό σεμινάριο χωρίζεται σε 2 μέρη.
Στο πρώτο μέρος οι Μ.Φ θα προσεγγίσουν τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές και πολιτικές θεωρήσεις σε ιστορική προοπτική της μακροαναλυτικής κατηγορίας Σώμα στο πεδίο της δημόσιας υγείας. Το σώμα δεν είναι απλώς όχημα μέσω του οποίου «το μυαλό» ή «η συνείδηση» λειτουργεί, αλλά ένα πεδίο αμφισβήτησης και ένας τόπος στον οποίο η υποκειμενικότητα συγκροτείται κοινωνικά και πολιτικά.
Στον χώρο των κοινωνικών επιστημών και ειδικότερα στους τομείς της ανθρωπολογίας και της κοινωνιολογίας της υγείας επεξεργαζόμαστε την έννοια της ιατρικοποίησης. Με τον όρο αυτό εννοούμε την επιδείνωση των εξουσιαστικών σχέσεων στο πλαίσιο των οποίων η σωματικότητα οριοθετείται και αποδεικνύεται με ανθρωπομετρικές μεθόδους (τεστ νοημοσύνης, εργαστηριακοί έλεγχοι) οι οποίες διευθετούν κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και εκπαιδευτικά ζητήματα.
Θα στρέψουμε την προσοχή μας αρχικά στο έργο του Michel Foucault με βάση το οποίο μπορούμε να εξηγήσουμε το πώς κατασκευάζεται το κοινωνικό υποκείμενο στο πλαίσιο της εξουσιαστικής επίδρασης της [ιατρικής] γνώσης. Η επίβλεψη των ασθενών, όπως παρουσιάζεται στο έργο του Foucault, πραγματοποιείται μέσα από κωδικοποιημένες, σχεδόν μυστικές διεργασίες στη σιωπή της διάγνωσης. Η επιστημονική κυριαρχία είναι παντού, εκλεπτυσμένη και απόκρυφη καθώς ένα ολόκληρο πλαίσιο στήριξης των ασθενών διαμορφώνει τους όρους της ύπαρξής τους. Γιατροί, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί εμπλέκονται σ’ αυτή την ιεραρχική διαδικασία μέσα από αμοιβαίες εξουσιαστικές σχέσεις. Η ομοιογενοποίηση της κατηγορίας «ασθενής» ετικετοποιεί το άτομο μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον καθώς η εξέταση (διάγνωση) είναι η διαδικασία δημιουργώντας κατηγορίες που οδηγούν στην κανονικοποίηση και στις κρίσεις απέναντι στη διαφορετικότητα.
Κατόπιν θα μας απασχολήσει το φιλοσοφικό έργο του Martin Heidegger. Όπως και στο έργο του Foucault πρόβλημα (και στόχο του στοχασμού του) δεν αποτέλεσε η κατασκευή ενός συστήματος αλλά η (ανα-)κατασκευή της προσωπικής εμπειρίας, ένα θεωρητικό ερώτημα που διατρέχει το διεπιστημονικό αυτό σεμινάριο. Ενώ ο Heidegger ανησυχεί για το συντονισμό των καθημερινών πρακτικών που καθιστούν δυνατή την αποκάλυψη του όντος, ο Foucault ανησυχεί για τις πρακτικές που το καθορίζουν σε κάθε δεδομένη στιγμή, με τον πρώτο να τονίζει ότι αυτό που χρειάζεται είναι να συνειδητοποιούμε τις πρακτικές που μας απειλούν με το να είμαστε ανοιχτοί στη συγκέντρωση των πραγμάτων, και τον δεύτερο να επιμένει στην εκούσια και ενεργή αντίσταση που μας εμπλέκει στη συγκρότηση του υποκειμένου.
Στο δεύτερο μέρος του σεμιναρίου θα μας απασχολήσουν ζητήματα που σχετίζονται με τις ανάπηρες σωματικότητες. Σκοπός του μέρους αυτού του σεμιναρίου είναι η μελέτη των επιστημολογικών, μεθοδολογικών και ηθικών ζητημάτων της έρευνας του σώματος στον τομέα της αναπηρίας στις κοινωνικές επιστήμες και στις σπουδές στην εκπαίδευση. Οι ΜΦ θα ασχοληθούν με την πορεία του στοχασμού στην κοινωνική έρευνα ως προς τη χρήση της μακροαναλυτικής κατηγορίας «Σώμα» στον τομέα της αναπηρίας έτσι ώστε να αναδειχθεί ο διϋποκειμενκός χαρακτήρας των διαδικασιών παραγωγής νοημάτων στον χώρο των διεκδικήσεων του αναπηρικού κινήματος και στον χώρο της εκπαίδευσης των ανάπηρων υποκειμένων. Ακολούθως θα μας απασχολήσουν έννοιες-κλειδιά που επαναλαμβάνονται αλλά και αποτελούν σημείο τριβής μεταξύ των θεωρητικών σχολών και ρευμάτων αναφορικά με τους αντικατοπτρισμούς του ανάπηρου σώματος σε διάφορες όψεις της κοινωνικής ζωής (εκπαίδευση, εργασία, σεξουαλικότητα, ελεύθερος χρόνος, πολιτική συναισθήματος, φροντίδα). Επίσης στόχος του μαθήματος αυτού αποτελεί η παρουσίαση των κύριων εργαλείων κοινωνικής έρευνας όπου το ανάπηρο σώμα συμμετέχει ή φαινομενικά παραμένει αμέτοχο, διαπιστώσεις που κρύβουν παγίδες στην/στον ερευνήτρια/τή της αναπηρίας καθώς και στους επαγγελματίες της αναπηρίας.
ΙΙΙ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
Α’ ΜΕΡΟΣ
Στο παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο θα μας απασχολήσουν ανοιχτά ερωτήματα αναφορικά με τις συνθήκες παραγωγής των εννοιολογήσεων της ασθένειας και της αναπηρίας τόσο σε μάκρο όσο και σε μικροαναλυτικό επίπεδο. Το σεμινάριο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος στο επίκεντρο είναι η δημόσια υγεία. Ειδικότερα θα συζητηθούν:
1. Οι κατασκευές των δίπολων υγεία/ασθένεια και ικανότητα/αναπηρία στις νεωτερικές και μετανεωτερικές κοινωνίες.
2. Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις των θεραπειών τόσο στο δυτικό όσο και στο μη δυτικό κόσμο προκειμένου να αναδειχθεί ο διϋποκειμενικός χαρακτήρας της υγείας και της ασθένειας, ο ρόλος των θεραπευτών και θεραπευτικών πρακτικών καθώς και οι κοινωνικές και πολίτισμικές ορίζουσες του κύκλου ζωής προς μια συγκριτική θεώρηση των τρόπων αντιμετώπισης διαφόρων ασθενειών.
3. Η πορεία της ιατρικοποιημένης γνώσης και η συσχέτισή της με την πορεία του βιοκαπιταλισμού, με αναφορές σε παραδείγματα από την αποκαταστατική ιατρική και τις γονιδιακές θεραπείες.
4. Τη σχέση των θεραπευτικών μοντέλων με την νέο-ευγονική, τον μετανθρωπισμό και τον διανθρωπισμό.
5. Την ιστορία των πανδημιών και το πέρασμα μας από τη θεωρία του μοιάσματος (miasma theory) στη θεωρία των μικροβίων (germ theory) για να κατανοήσουμε τη διαδρομή της νοηματοδότησης της υγείας από μια ολιστική προσέγγιση της «συμ-βίωσης» με τους μικροοργανισμούς στον «πόλεμο εναντίον του αόρατου εχθρού» (πανδημικός λόγος και πολιτικές κλειδώματος).
6. Τη διεύρυνση της έννοιας-ομπρέλα crip body και τη μελέτη διαμόρφωσης κοινωνιών του ελέγχου και της επιτήρησης στο πλαίσιο της βιασφάλειας, πολιτικών που με επίκεντρο την προστασία της δημόσιας υγείας παράγουν συνθήκες παραγωγής ενισχυμένης ευαλωτότητας και υποτιμημένης ταυτότητας σε ολοένα και περισσότερες κοινωνικές ομάδες.
7. Ζητήματα έμφυλων ταυτοτήτων και δημόσιας υγείας όπως αυτά διαμορφώνονται στις σύγχρονες κοινωνίες και απασχολούν ολοένα και περισσότερο τον προσδιορισμό των υποκειμένων.
Β΄ ΜΕΡΟΣ
1, Η σχέση αναπηρίας και πολιτισμού μέσω ανθρωπολογικών μελετών από τον δυτικό και μη-δυτικό κόσμο (πολιτισμικές πρακτικές, στάσεις και αντιλήψεις, προφορικότητα, ιατρικοποίηση κά).
2. Οι προσδιορισμοί του ανάπηρου σώματος από την οπτική των διαφορετικών θεραπευτικών και θρησκευτικών συστημάτων και σε σχέση με τις αντιλήψεις για την υγεία και την αρρώστια σε διαφορετικούς πολιτισμούς.
3. Οι αναπαραστάσεις του ανάπηρου σώματος στα Μ.Μ.Ε και στην Τέχνη και ο διάλογος που έχει αναπτυχθεί στις Σπουδές Αναπηρίας για τα όρια της χρήσης της Τέχνης στις θεραπευτικές-αποκαταστατικές πρακτικές ως μέσο ενδυνάμωση ή/και περιχαράκωσης των ανάπηρων ατόμων.
4. Η κριτική παρουσίαση της οντολογικής διάκρισης βλάβη/αναπηρία όπως αναπτύχθηκε στην κοινωνική έρευνα και οδήγησε σε μια διαρκή και εποικοδομητική αναζήτηση των ορισμών της αναπηρίας, την εξέταση δηλαδή της ρευστότητας των ορισμών που προτάθηκαν και επηρέασαν την πολιτική πρακτική (ορισμοί της αναπηρίας από τους διεθνείς οργανισμούς Ο.Η.Ε, Π.Ο.Υ, Ε.Ε και στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο). Πώς εμφανίζεται στους ορισμούς αυτούς το ανάπηρο σώμα; Ποιά η σχέση των ορισμών με τις εκπαιδευτικές πρακτικές;
5. Ο λόγος περί συναισθημάτων στον τομέα της αναπηρίας (πολιτική συναισθήματος με έμφαση τον χώρο της εκπαίδευσης, νοηματοδότηση των ενσυναισθητικών διαδικασιών της διδασκαλίας, της φοίτησης, της ψυχολογικής υποστήριξης και της φροντίδας σε ειδικό και σε γενικό εκπαιδευτικό περιβάλλον) μελετώντας θεωρητικά κείμενα και έρευνες από την κοινωνική ανθρωπολογία, τη φιλοσοφία της παιδικής ηλικίας, τη φιλοσοφία της φροντίδας, τις σπουδές αναπηρίας, την κοινωνική ψυχολογία και την ψυχανάλυση.
6. Η σχέση και η διαφωνία των σπουδών αναπηρίας (disability studies) με τις σπουδές φύλου και τις πολιτισμικές σπουδές αναφορικά με τη χρήση της μακροαναλυιτκής κατηγορίας «Σώμα». Το ανάπηρο σώμα θα αναλυθεί υπό την οπτική της φεμινιστικής κριτικής, της queer theory και των μεταποικιακών σπουδών.
7. Τα μεθοδολογικά και ηθικά ζητήματα της χρήσης του ανάπηρου σώματος στην ποιοτική κοινωνική έρευνα (επιτόπια παρατήρηση, ανοιχτές συνεντεύξεις, τη χρήση αυτοεθνογραφίας κ.λπ) όπως αναπτύσσονται στους διάφορους τύπους ποιοτικής έρευνας (εθνογραφία, αυτοεθνογραφία, χειραφετητική έρευνα, ανάλυση Λόγου).
8. Τη σύνδεση της αναπηρίας με το παρελθόν διαμέσου της μελέτης των σύγχρονων θεωριών του λαϊκισμού (λόγος για τα εμπόδια προσβασιμότητας, τη συσχέτιση του λόγου περί εθνικού εαυτού και αναπηρίας, τον λόγο για τις ελπίδες και τις υποψίες που σημοτοδοτεί ο λόγος για το ανθρώπινο γονιδίωμα κ.λπ). Ιστορική προσέγγιση της αναπηρίας στην περίοδο της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα.
IV. ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ – ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
Τρόπος παράδοσης: Εισηγήσεις, χρήση οπτικοακουστικού υλικού, καλεσμένές/οι ομιλήτριες/τές οι οποίοι θα παρουσιάσουν την έρευνά τους στον χώρο της δημόσιας υγείας, της αναπηρίας και των σπουδών φύλου καθώς και ακτιβίστριες/τές της αναπηρίας οι οποίοι θα μιλήσουν για την εμπειρία τους. Τέλος, παρουσιάσεις εργασιών των ΜΦ οι οποίρε θα ολοκληρώσουν το πρόγραμμα.
Χρήση τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας: ΤΟπτικουακουστικό υλικό (ταινίες μίκρού μήκους, φωτογραφικό υλικό, ακουστικό υλικό, πλοήγηση σε ιστοσελίδες θεμάτων αναπηρίας, ηλεκτρονικά κείμενα, συμμετοχή σε μέσα κοινωνικής δικύωσης για θέματα αναπηρίας.
Οργάνωση της διδασκαλίας: Εισηγήσεις-μικροδιδασκαλίες με βάση τις αρχές εκπαίδευσης ενηλίκων (καταιγισμός ιδεών, παιχνίδι ρόλων, συνεργατική μάθηση, χρήση του βιώματος και σύνδεση αυτού με τη θεωρητική ανάλυση όπως θα προκύπτει παό τις σχεδιασμένες ομαδικές ασκήσεις κατά τη διάρκεια του μαθήματος).
Αξιολόγηση μεταπτυχιακών φοιτητών:
α. η συμμετοχή τους στο μάθημα (20%)
β. μία ατομική εργασία περίπου 5000 λέξεων η οποία θα σχετίζεται με μία ή περισσότερες θεματικές ενότητες όπως περιγράφηκαν παραπάνω σε συνεργασία με τον διδάσκοντα (50%)
γ. η προφορική παρουσίαση της εργασίας τους στο μάθημα (30%).
V. ΣΥΝΙΣΤΩΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Abberley, P. 1987 On the Concept of Oppression and the Development of a Social Theory of Disability, Disability & Society, 2.1, pp. 5–20.
Αθανασίου Α. (2011), Βιοκοινωικότητες: Θεωρήσεις στην Ανθρωπολογία της Υγειας, (Συλλογικό), νήσος, Αθήνα.
Αθανασίου Α., (2007). Ζωή στο όριο. Δοκίμια για το σώμα, το φύλο και τη βιοπολιτική. Αθήνα: Εκκρεμές.
Armstrong, M. Jocelyn & Fitzgerald, Maureen H., (1996), Culture and Disability Studies: An anthropological perspective. Rehabilitation Education, 10(4): 247-304.
Barker Clare, Murray Stuart, 2010, Disabling Postcolonialism: Global Disability Cultures and Democratic Criticism, Journal of Literary and Cultural Disability Studies, Volume 4, Issue 3: 219-236
Barnes, C., & Mercer, G. (Eds.). (1997). Doing disability research. Leeds: The Disability Press.
Barnes, C. 1996 Disability and the myth of the independent researcher, Disability & Society, 11, pp. 107–110.
Canguilhem G., (2007). Το Κανονικό και το Παθολογικό, μτφρ. Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: νήσος.
Corker, M. & Shakespeare, T. (2002) Mapping the Terrain, in: M. Corker & T. Shakespeare (eds), Disability/Postmodernity: Embodying disability theory (London, Continuum), pp. 1–17.
Davis, J. M.,2000, Disability Studies as Ethnographic Research and Text: research strategies and roles for promoting social change? Disability & Society, Vol. 15, No. 2, 2000, pp. 191–206
Foucault Μ., Η τιμωρητική κοινωνία. Παραδόσεις στο Κολλέγιο της Γαλλίας 1972-73, μτφρ. Πάνος Αγγελόπουλος, Πλέθρον, Αθήνα 2016,
Foucault M., (2011). Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Ι Η βούληση για γνώση, μτφρ. Τ. Μπέτζελος. Αθήνα: Πλέθρον.
Foucault M. 2004[1964]. Η ιστορία της Τρέλας, Αθήνα, Ηριδανός.
Fritsch Kelly, 2016, “Cripping Neoliberal Futurity: Marking the Elsewhere and Elsewhen of Desiring Otherwise”, Feral Feminisms, 5, σ. 11-26 [διαθέσιμο online].
Garland-Thomson R. 2007, Shape Structures Story: Fresh and Feisty Stories about Disability. Narative, 15(1): 114-123.
Garland-Thomson, R., (1997) Extraordinary bodies. Figuring physical disability in American culture and literature (New York, Columbia University Press).
Ίλλιτς Ιβαν, 2010, Ιατρική Νέμεσις: Η απαλλοτρίωση της υγείας. Νησίδες, Αθήνα.
Ingold T. 2016. Η Αντίληψη του Περιβάλλοντος, Aλεξάνδρεια, Αθήνα
Ingstad, Benedict & Whyte Susan Reynolds (eds.), (1995), Disability and Culture. University of California Press: Berkeley.
Iwakuma, M. 2002. “The Body as Embodiment: An Investigation of the Body by Merleau-Ponty.” στο Disability/Postmodernity: Embodying Disability Theory. Eds. Mairian Corker and Tom Shakespeare. London: Continuum : 76-7.
Kafer Alison, 2013, “Compulsory Bodies: Reflections on Heterosexuality and Able-bodiedness”, Journal of Women’s History, 15(3), σ. 77-89.
Λέκκα Β., (2020). «Το “ένοχο μυστικό της Ευρώπης”; Σκέψεις για την ψυχιατρική του χθες και του σήμερα», στο Δ. Καρυδάκη (επιμ.), Η Λέρος στο επίκεντρο και στο περιθώριο: Ιστορία, πολιτική, ψυχιατρική. Θεσσαλονίκη: Ψηφίδες.
Longmore Paul K. και Umansky Lauri, 2001, The New Disability History, American Perspectives, New York UP.
Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.), (2001). Παιδική Ηλικία. Αθήνα: νήσος.
Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.), (2004). Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Αθήνα: νήσος.
Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.), (2008). Περί θανάτου. Η πολιτική διαχείρισης της θνητότητας. Αθήνα: νήσος.
Μακρυνιώτη Δ. – Διδυμιώτης Ο. (επιμ.), (2019). Παιδικές ηλικίες σε κίνηση. Αθήνα: νήσος.
Μαρινούδη Θ. (2014), Υποκειμενικότητα, Σώμα και Λόγος Ατόμων με Αυτισμό, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Marks, D. 2002. Introduction: Counselling, therapy and emancipatory praxis. Disability Studies Quarterly, 22, no. 3: 1–5.
Marks, D. 1999. Disability: Controversial debates and psychosocial perspectives. London: Routledge.
McRuer Robert, 2006, Crip Theory: Cultural Signs of Queerness and Disability, New York: New York University Press.
Mitchell David T. και Snyder Sharon L., 2015, The Biopolitics of Disability: Neoliberalism, Ablenationalism, and Peripheral Embodiment, Ann Arbor: Michigan University Press.
Μπάτλερ Τ., (2008). Σώματα με σημασία. Οριοθετήσεις του «φύλου» στο λόγο, μτφρ. Π. Μαρκέτου – επιμ. Α. Αθανασίου. Αθήνα: Εκκρεμές.
Murphy, R. F. 1987. The body silent. New York: Norton.
Όλιβερ Μ. 2009 (1992), Αναπηρία και Πολιτική, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη
Σαμικού Έρη, 2014, Η γραφειοκρατικοποίηση του πόνου: το παράδειγμα μιας δημόσιας υπηρεσίας στην Ελλάδα. Διδακτορική διρατριβή, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Σαμικού Έρη, Τεντόμας Λάζαρος. Πήραμε τις Ζωές μας Πίσως Μια ανθρωπολογική Έρευνα του (Μετα)πανδημικού λόγου στην Ελλάδα, Αλήστου Μνήμης, Αθήνα (υπό έκδοση, θα κυκλοφορήσει μέσα στο φθινόπωρο).
Scheper-Hughes Nancly, Lock Margaret. 2023, Το Νοήμον Σώμα, Αλήστου Μνήμης.
Snyder, S L., and D. T. Mitchell, 2001. “Re-Engaging the Body: Disability Studies and the Resistance to Embodiment.” Public Culture, 13.3 (Fall 2001): 367-89.
St. Pierre Joshua, 2017, “Becoming Dysfluent: Fluency as Biopolitics and Hegemony”, Journal of Literary & Cultural Disability Studies, 11(3), σ. 339-356
Τεντόμας Λάζαρος, 2020, Ελπίδες και υποψίες για το παρελθόν και το μέλλον της αναπηρίας: Αφηγήσεις της αναπηρίας στην Μεταπολιτευτική Ελλάδα, RedMarks, Αθήνα.
Τεντόμας Λάζαρος, 2017(β’ εκδοση 2022), Παιδιά Εξωτικά, Παιδιά Οικόσιτα, Ανθρωπολογική Μελέτη της Αναπηρίας και της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, εκδ. Red Marks, Αθήνα.
Τεντόμας Λάζαρος, 2017, Μεθοδολογικά Ζητήματα της Έρευνας του Σώματος στο Τομέα της Αναπηρίας: Μια Ανθρωπολογική Προσέγγιση στα Όρια της Διϋποκειμενικής Εμπειρίας, στο συλλογικό τόμο: Το σώμα ως τόπος πληροφορίας, μάθησης και γνώσης: Νέες προοπτικές στην επιστημολογία και μεθοδολογία της έρευνας, Πουρκός Μ (επιμ) εκδ. Δίσιγμα: 313-336.
Τερζάκης Φώτης, 2020, Ιατρική-Ποιτική, Μια Ανθρωπολογική-Φιλοσοφική Ματιά στις Αντιμαχόμενες Θεραπευτικές Προσεγγίσεις στον Σύγχρονο Κόσμο, Αλήστου Μνήμης, Αθήνα.
Τremain Shelly, 2017, Foucault and Feminist Philosophy of Disability, Ann Arbor: University of Michigan Press
Χαρίδη Ε. (2016), Μέσα από τα Μάτια των Τυφλών: Μια Ανθρωπολογική Ερμηνεία της ‘Όρασης“, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Χατζούλη Αίγλη, 2012, Θαλασσαιμικές Ζωές: Βιολογική Διαφορά, Κανονικότητα, Βιοκοινωνικότητα, Μια Ανθρωπολογική Προσέγγιση, Πατάκης, Αθήνα.
Waitzkin Howard, 2020. Ιατρική και δημόσια υγεία μπροστά στο τέλος της αυτοκρατορίας, Angelus Novus.